طرح شاه عباسی
طرحهای شاهعباسی بر پایه گل و بوتههای ویژهای که به نام «گلهای شاهعباسی» مشهورند شکل گرفتهاند. این گلها همراه با اسلیمیها، ختاییها و دیگر نقشمایههای رایج در نقوش فرش، نگارههای اصلی را در حاشیه و متن فرش به وجود میآورند.
طرح های شاهعباسی گونههای مختلفی دارند که برخی از آنها عبارتند از: شاه عباسی لچک و ترنج، شاه عباسی تصرفی، شاه عباسی افشان و شاهعباسی طرهای.
طرح شاه عباسی لچک و ترنج
این طرح از دیرباز برای تزیین جلدهای چرمی و کتابهای قدیمی به کار میرفته و از اصالت ویژهای برخوردار است. فرشهایی که با این طرح بافته میشوند دارای ترنجی میانی به شکل دایره یا لوزی هستند که دو «سرترنج» در بالا و پایین و گاه طرفین نیز آن را احاطه میکند. چهارگوشه زمینه میانی و متن فرش را نیز چهار نقش یکسان به نام «لچک» که معمولاً یکچهارم ترنج میانی است، تزیین میکند. پارهای از طرحهای شاهعباسی لچکهای 4 گوشه را ندارند که به آنها «شاهعباسی ترنج دار» گفته میشود.
طرح شاه عباسی افشان
طرح شاهعباسی افشان، ترنج میانی و لچکهای 4 گوشه را ندارد و سراسر متن فرش را برگها و گلهای اسلیمی و ختایی به همراه خطوط مدور و کمانی پر میکند.
طرح شاه عباسی طرهدار
این طرح دارای ترنجی ظریف در وسط است و ویژگی این نقش، طرهای است که بهصورت سلسلهای گرداگرد متن آمده است. به بیانی دیگر در اینگونه طرحها، لچک برخلاف معمول از یکچهارم ترنج تشکیل نشده بلکه بهصورت طره سراسر متن را دور زده است.
طرح شاه عباسی تصرفی
این طرح با دخل و تصرفهایی در ساختار کلی طرح شاهعباسی به وجود میآید. برای نمونه حذف لچکها و استفاده از نیم ترنجهایی در اضلاع متن فرش و برخورداری از قابها و کتیبههای تزیینی بهطور قرینه در اضلاع جانبی و تغییراتی ازایندست، ازجمله ابداعاتی است که در طرح به وجود آمده و آنها به نام تصرفی موسوم میسازد.
طرح اقتباسی قفقاز
نقش اینگونه طرحها با اقتباس از نقوش سنتی قفقازی، در زمره دسته فرشهای ذهنی بافت ایلیاتی است که بیشتر در شمال شرقی ایران و در منطقه ترکمنصحرا تولید میشود.
طرح محرمات
درصورتیکه متن فرش به نوارهایی با عرض مساوی و بارنگهای مختلف و مزین به نقشمایههای کوچکی تقسیم شود. به طوریکه زمینه فرش بهصورت راهراه به نظر آید، به آن طرح محرمات میگویند. این طرح که در برخی نقاط به آن «قلمدانی» نیز گویند، در کردستان، تبریز وقم موردتوجه بافندگان قرار دارد.
طرح تلفیقی
هنرمندان با الهام از نقوش گوناگون و تلفیق نقشمایههای موزون آنها با یکدیگر، نقشهای بدیعی را میآفرینند که به طرحهای تلفیقی موسوماند.
طرح اقتباسی
در اینگونه از طرحها، طرحهایی از مناطق فرشبافی مجاور ایران که روزگاری جزیی از خاک ایران بودهاند همچون ترکیه، قفقاز، افغانستان و… گرفتهشده و با تغییراتی مورداستفاده قرار میگیرند.
طرح اسلیمی
در این طرح نگارهها و خطوط اسلیمی بههمپیوسته و با ترکیب گلهایی همچون ختایی و یا شاهعباسی زمینه فرش را پر میکند.
طرح گلدانی
در این طرح، شکل گلدانی مزین به شاخههای گل، عنصر اصلی و غالب را تشکیل میدهد که در اندازههای مختلف (گاهی بزرگ و بهصورت واحد و گاهی کوچک و در ردیفهای موازی) تمامی زمینه فرش را پوشش میدهند. طرح گلدانی از دیرباز در میان فرش بافان قم، تبریز، کاشان، آباده و کردستان مقبولیت فراوانی داشته و خود انواعی دارد که گلدانی محرابی، گلدانی ظل السلطان، گلدانی حاجخانمی و گلدانی تکراری از آن جملهاند.
گلدانی ظل السلطان
طرحی است گلدانی که در دو طرف آن بهجای دستهگردان، نقش پرنده کار میشود و از درون گلدان نیز گلهای فراوان روییده است.
طرح بته
درباره ریشه تقشمایه بته نظرات گوناگونی مطرحشده است. شباهت این نقش با شعله مقدس آتش زرتشتیان، میوه کاج، قطره آب، سرو، شاخه نخل، پرنده مهر و… دیدگاههای متفاوتی را درباره منشأ بته ایجاد کرده است. نقشمایه بته در طرحهای فرش در اندازهها و شکلهای گوناگونی به چشم میخورد. گاهی چنان بزرگ است که چند بته برای پوشش سطح فرش کفایت میکند اما در بیشتر موارد به اندازههای کوچک در ردیفهای موازی در متن فرش و یا به دنبال هم در حاشیه آن دیده میشود که گاهی در سبک شکسته نیز استفاده میشود. طرح بته معمولاً در فرشهای کرمان، سنندج، همدان، کاشان، سرابند و قم دیده میشود و معروفترین گونههای آن عبارتاند از: بتهجقه، بته ترمه، بته مادر و فرزند، بته سرایندی، بته قلمکار اصفهانی، بته کردستانی یا هشت پر.
طرح ماهی درهم (هراتی)
ازآنجاکه نخستین نمونههای این طرح در هرات بهدستآمده است، به این طرح «هراتی» نیز میگویند. طرح ماهی درهم از دونگاره ماهی و یک گل در میان آنها تشکیلشده است. در برخی مناطق غربی ایران، گل میانی در وسط یک لوزی قرار دارد و چهار ماهی یا چهار برگ خمیده همانند خمیدگی کمر ماهی در کناره بیرونی چهارضلعی لوزی بافته میشود.
استان مرکزی، خراسان، همدان، بیجار و سنندج جایگاه اصلی طرح ماهی درهم به شمار میآیند.
طرح درختی
نقش گیاهان و درختان به دلیل مقدس بودن آنها نزد ایرانیان باستان، همواره موردتوجه قالیبافان بوده است و امروزه نیز نقش درختی همچنان در بسیاری از نقاط ایران بافته میشود اما کارشناسان ریشه اصلی این طرح را در راور کرمان میدانند. طرح درختی بر پایه عنصرهای مورداستفاده در آن به نقشههای گوناگونی تقسیم میشود که طرح حیواندار (جانوری)، سبزیکار (آبنما)، ترنج دار، سروی، سراسری و لچکوترنج از آن جملهاند.
طرح درختی حیواندار
در این طرح در میان شاخ و برگهای درختان، پرندگانی به چشم میخورند و در پای درختان نیز حیواناتی در حال چرا و استراحت دیده میشوند.
طرح درختی شکارگاه
اگر در متن و حاشیه طرح درختی، شکارچیانی سوار بر اسب و یا پیاده در حال صید دیده شوند، طرح درختی به شکارگاه موسوم میشود.
طرح درختی سبزیکار
اگر در میان فرش، برکه آبی که معمولاً بارنگ فیروزهای مشخصشده است دیده شود، طرح فرش را درختی سبزیکار یا آبنما میخوانند. در این طرح شکل کلی درخت ترسیم نشده و شاخهها و ساقههای پرگل درختان هستند که عناصر غالب واصلی طرح را تشکیل میدهند.
طرح درختی سبزیکار از طرحهای معروفی است که حدود 60 سال پیش از راور کرمان به مجموعه طرحهای زیبای فرش ایران راه یافت و امروزه بافندگان کاشان، اصفهان، تبریز، قم و تهران به بافت این طرح علاقهمند هستند.
گفتنی است بسیاری از اروپاییان نقش درخت در فرش را به فال نیک گرفته و آن را نشانهای از تداوم عمر و خوشبختی و سعادت میدانند.
طرح بندی
اگر نقشمایه یا نقش کوچکی از طرح در متن فرش در جهتهای طولی و عرضی تکرار شده باشد، طرح را بندی مینامند. معروفترین طرحهای بندی عبارتند از: بندی ورامین (مینا خانی)، بندی اسلیمی، بندی بازوبندی (شیرشکری)، بندی کتیبهای و بندی شاخ گوزن حیواندار
طرح محرابی
شکل محراب، الهامبخش طراحان فرش در به وجود آوردن این طرح بوده است. فرشهایی که با برخورداری از طرح این طاقهای هلالی بافته میشوند، معمولاً صحنههای شکار ندارند چراکه در طرح آنها کوشش میشود قداست محراب عبادت به بیننده القا شود و با برخورداری از درختها و گلها، بهشت موعود را در چشم بیننده تداعی کند. طرح محرابی براین پایه که در تزیین آن ستونهای نگهدارنده طاقها مورداستفاده قرارگرفته باشند و یا قندیلی از طاق محراب آویخته باشد و یا از درختها و گلدانهایی برای تزیین متن استفادهشده باشد، به ترتیب به طرح محرابی ستوندار، قندیلی، درختی و گلدانی تقسیم میشود. طرح محرابی بیشتر در میان بافندگان قم، کاشان، اصفهان و بلوچی رایج است.
طرح افشان
در طرح افشان خبری از قالبهای مرسوم برای جداسازی نقوش در فرش نیست و لچک و ترنج و بند و… وجود ندارد و اجزای تشکیلدهنده طرح بهصورت پراکنده ولی با فواصل منظم از هم قرار دارند.
طرح افشان بنا بر استفاده ازگلها و گیاهان و حیوانات به انواع مختلفی تقسیم میشود که از آن جملهاند: افشان اسلیمی، افشان ختایی، افشان بندی، افشان شاهعباسی و…
طرح بندی شاخ گوزن حیواندار
شاخ پرپیچوخم گوزن از پایههای اصلی تشکیلدهنده طرحبندی شاخ گوزنی است. در متن اینگونه طرحها، گلهای طراحیشده با برگها و غنچههایشان بهوسیله نقشی که بیشباهت به شاخ پرپیچوخم گوزن نیست، محدود میشوند و گلهای طراحیشده بهتناوب در سرتاسر متن وبه طور قرینه قرار میگیرند.
در طرحبندی شاخ گوزن حیواندار، حیوانات بسیار کوچک و ظریفی مانند آهو و گوزن در جایجای متن و کنار گلها دیده میشوند. حواشی اینگونه نقشها را اغلب با خطوط پیچان و اسلیمیهای ظریف گه گلهال ریزی را در برگرفتهاند تزیین میکنند.
طرح گلفرنگ
عناصر تشکیلدهنده این طرح، گلهای سرخ با گلبرگهای منظم پنجتا هشت پر بهصورت دستهگل هستند که در سراسر زمینه فرش تکرار شدهاند. گلفرنگ گاهی درون گلدان و گاهی بدون آن طراحی میشود و گلفرنگ بیجار، ترنج دار، بازوبندی، دستهگل و مستوفی و… از گونههای آن هستند.
طرح شخصیتها و آثار تاریخی
شکل اساسی این طرحها را همانگونه که از نام آنها برمیآید، مناظری از ابنیه و تصاویری از شخصیتهای معروف تشکیل میدهد.
تصاویر پادشاهان افسانهای، پهلوانان باستانی، شخصیتهای سیاسی دنیا، بناهای کهن همچون تخت جمشید و… ازاینگونه طرحها هستند که در فرش نقش بستهاند.
طرح بندی کتیبهای
در این طرح قابهای هندسی شکل چندضلعی مزین به گلهایی به چشم میخورند که گاه دو قاب با یک گل چند پر و گاه با یک پارهخط به هم پیوستهاند.
طرح گلفرنگ مستوفی
واژه مستوفی، لقبی بوده است که شاهان قاجار به منشیها و کارگزاران خود اعطا میکردهاند. بافت اینگونه طرحها که در اراک، تبریز و بیجار متداول است، به یکی از مستوفیان دوره قاجاریه که احتمالاً سفارشدهنده آن بوده نسبت داده میشود. پایه این طرح را لوزیهایی در ترکیب گلفرنگها و شاخههای زینتی تشکیل میدهند و گاهی نیز خطوط اسلیمی را برای آرایش مضاعف دستهگلها به کار میبرند بهگونهای که دستهگلهای فرنگ را به هم پیوند میدهند.
طرح بندی میناخانی
نمونههای قدیمی این طرح در نقشههای دیرسال منطقه کردستان، بیجار و ساوجبلاغ دیده شده است. طرح میناخانی ازجمله طرحهای یکنواختی است که تمام متن فرش را میپوشاند و در بسیاری از مناطق ایران ازجمله همدان، چهارمحال و بختیاری، هریس و قائنات بافته میشود.
طرح اقتباسی گوبلن
نقشهای این طرح پر ازگلهای پنج پر و هشت پر (گلفرنگ) است. و بی شباهت به گوبلنهای فرانسوی نیست. معمولاً کف این طرحها ساده است. و حاشیه اصلی همیشه از خطوط صاف و مستقیم پیروی نمیکند. این طرح نخستین بار در راور کرمان بافته شد.
طرح بندی بازوبندی
نام این طرح از تزیینات بازوبندها و کمربندهایی میآید که ایرانیان درگذشته به پهلوانان و ورزشکاران هدیه میکردند. نقش قابها و نقاشیهای این هدیهها منبع الهام طراحان فرش بوده و با تکرار این نقشها، فرشهایی زیبا عرضه شده است.
طرح گلفرنگ لچک و ترنج
در این طرح گرداگرد ترنج مرکزی را اغلب دستهای ازگلهای سرخ و گلدانهای گلفرنگ فرامیگیرد. تمایز کامل نقش و رنگ لچکها از طرح و متن، فضایی بیضیشکل را به وجود میآورد که ترنج میانی در آن خودنمایی میکند. حاشیههای بزرگ در این طرح، کمابیش نقوش و رنگهای متن اصلی را بازتاب میدهد.
طرح بندی اسلیمی
در این طرح نگارهها و خطوط اسلیمی به هم پیوسته و با ترکیب گلهایی همچون ختایی و یا شاهعباسی زمینه فرش را پر میکند.
طرح گلفرنگ مستوفی
واژه مستوفی، لقبی بوده است که شاهان قاجار به منشیها و کارگزاران خود اعطا میکردهاند.
بافت اینگونه طرحها که در اراک، تبریز و بیجار متداول است، به یکی از مستوفیان دوره قاجاریه که احتمالاً سفارشدهنده آن بوده نسبت داده میشود. پایه این طرح را لوزیهایی در ترکیب گلفرنگها و شاخههای زینتی تشکیل میدهند و گاهی نیز خطوط اسلیمی را برای آرایش مضاعف دستهگلها به کار میبرند بهگونهای که دستهگلهای فرنگ را به هم پیوند میدهند.